Barbara Giżanka
(1550-1589)
właścicielka dóbr w powiecie wiskim i wąsoskim, nałożnica Zygmunta Augusta
Giza Barbara (Giżanka, Gissa), kochanka króla Zygmunta Augusta, posesorka dóbr w puszczy Dybła urodziła się prawdopodobnie po 1550 roku, z ojca Jana, rajcy warszawskiego i matki Anny z bliżej nieznanej rodziny. Jako młoda dziewczyna sprawiała trudności wychowawcze i w związku z tym została oddana na wychowanie do klasztoru bernardynek w Warszawie. Nie wiadomo w jakich okolicznościach Zygmunt August poznał Giżankę. Prawdopodobnie stało się to za sprawą dworzanina królewskiego Mikołaja Mniszka, który poinformował królowa o młodej dziewczynie wychowującej się w klasztorze. Według legendy miała być łudząco podobna do zmarłej Barbary Radziwiłłówny. Pod koniec 1570 roku Giżanka została uprowadzona z klasztoru, aby ją potem przedstawić królowi. Odtąd stała się jego nieodłączną towarzyszką. 8 września 1571 roku urodziła córkę, której dano na chrzcie Barbara. Ucieszony król obdarował matkę 20000 czerwonych złotych.
Po śmierci królowej Katarzyny (+ 28 II 1572 r.) król zamyślał ponownie o małżeństwie. Krążyły pogłoski, że jedną z kandydatek miała być Barbara Giżanka. Wzbudziło to niezadowolenie wśród części senatorów i możnowładców, którzy na zjeździe w siedzibie biskupiej we Włocławku zdecydowali udać się do Warszawy, aby odwieść króla od zamierzonego małżeństwa, a gdyby natrafili na opór z jego strony mieli uprowadzić jego wybrankę i zatrzymać w więzieniu do dalszych decyzji sejmu. Na wiadomość o tym Zygmunt August wyprawił Barbarę z Warszawy do zamku tykocińskiego, a wkrótce potem zabrał ją do swojego ulubionego Knyszyna, gdzie zmarł 7 VII 1572 roku.
Giżanka umiał pozyskać łaskę króla, toteż 8 VI 1572 roku otrzymała w dożywotnią dzierżawę wakujące po śmierci Jakuba Drozdowskiego starosty wiskiego dobra w powiatach wiskim i wąsoskim: Bronowo, Bożejewo, Kalinowo, Przytuły Wólkę, Brzozową Wólkę i Rudę z puszczą Dybła. Ponadto już umierający August ofiarował Barbarze 13.000 dukatów. Tuż po śmierci monarchy doszło do gorszących scen grabienia mienia królewskiego i skarbowego, o co posądzana był również Giżanka. Powołana przez sejm elekcyjny w kwietniu 1573 roku specjalna deputacja do śledztwa m.in. o roztrwonienie pieniędzy stwierdziła liczne nadużycia. Ostatecznie jednak samej Giżance nie postawiono żadnych zarzutów, śledztwo skończyło się na niczym.
Barbara Giżanka w pierwszej połowie 1573 roku wyszła za mąż kniazia Michała Woronieckiego ze Zbaraża, dworzanina królewskiego z którym doczekała się licznego potomstwa. Mikołaja (+ po 1601 roku), Stefana, księdza (+ po 1614 roku), Jakuba (+ po 1621 roku) Floriana Tomasza, dominikanina (1586-1615), Katarzynę (+ po 1592 roku) i Annę, żonę Jana Kosińskiego (+ po 1614 roku), Barbarę, córkę Zygmunta Augusta Woroniecki zaadoptował i przed 1593 rokiem wydał za mąż za Jakuba Zawadzkiego, pisarza skarbu koronnego.
Giżanka nie cieszyła się długo dobrami nadanymi jej dożywotnio przez Zygmunta Augusta. Bowiem już 27 II 1574 roku Henryk Walezy majętności tę nadał swemu łożnemu Piotrowi Stareckiemu.
Barbara Giżanka zmarła w 1589 roku.
Jej podobieństwo do zmarłej w 1551 roku Barbary Radziwiłłówny, miało być wykorzystane do odegrania przez nią roli ducha zmarłej, przed zrozpaczonym i trawionym wieloletnią depresją królem. Według legendy dokonać tego miał mistrz czarnej magii Jan Twardowski. Według innej, mniej znanej „przywołania” ducha Barbary miało odbyć się w 1569 roku za sprawą braci Jerzego i Mikołaja Mniszków, którzy ponadto znając stan psychiczny króla czerpali z tego liczne korzyści.
Motyw miłości Zygmunta Augusta do Barbary Radziwiłłówny, jej śmierć, romans z Giżanką, czy domniemane wywołanie ducha tej pierwszej, wykorzystywane było przez wielu pisarzy, malarzy, kompozytorów i twórców filmowych.
Literatura:
- Giza (Giżanka, Gisse) Barbara, biogram autorstwa Zygmunta Wdowiszewskiego w PSB, Tom VIII, Warszawa 1959.
- Jerzy Bessele, Tajemnice historii Polski, Warszawa 2003.
- Sekrety historii Polski, Warszawa 2003.