Sierpień 1980 i stan wojenny na terenie powiatu grajewskiego
oprac. dr Krzysztof Sychowicz
Jak pokazała przeszłość władze komunistyczne w Polsce nigdy nie potrafiły i nie chciały prowadzić dialogu ze społeczeństwem. Po wydarzeniach 1956 r., 1968 r., 1970 r., i 1976 r. wszystko zaczęło się w 1980 r. niemal tak, jak w przypadku poprzednich protestów robotniczych, a mianowicie od wprowadzenia podwyżki cen. Decydujące znaczenie odegrał w tym przypadku strajk okupacyjny rozpoczęty 14 sierpnia w Stoczni Gdańskiej. Niemal natychmiast uformował się komitet strajkowy z działaczami Wolnych Związków Zawodowych, który zażądał m. im. przywrócenia do pracy w stoczni Anny Walentynowicz i Lecha Wałęsy, zbudowania pomnika ofiar grudnia 1970 r., gwarancji bezpieczeństwa dla strajkujących, podwyżki płac.
W odpowiedzi na to władze zablokowały łączność reszty Polski z Trójmiastem, a wieczorem premier Edward Babiuch oskarżył „przeciwników Polski Ludowej” o podżeganie robotników. 17 sierpnia 1980 r. MKS sformułował 21 postulatów, z których pierwszy i najważniejszy dotyczył zgody władz na powołanie niezależnych od partii i pracodawców wolnych związków zawodowych. Stojące wobec wyboru pomiędzy walką z polskim społeczeństwem, a podjęciem rozmów ze strajkującymi władze PRL wybrały tym razem to drugie. 31 sierpnia po południu doszło do podpisania najbardziej znanego w historii Polski porozumienia między MKS w Gdańsku na czele z Wałęsą i tzw. komisją Jagielskiego. Wiele osób do dziś pamięta najczęściej powtarzaną scenę, transmitowaną wówczas przez telewizję, samego Lecha i długopis, otwierających nową kartę w naszych dziejach.
Sierpień 1980 r. wstrząsnął strukturami państwa komunistycznego zmuszając wielu z członków partii do częściowej choćby weryfikacji swoich poglądów. Powstały w wyniku protestu robotniczego NSZZ „Solidarność” w szybkim tempie stał się związkiem wszystkich ludzi pracy, pragnących zmiany systemu gospodarczego i reformy ustroju państwa. W woj. łomżyńskim, tak jak w całym regionie akcja strajkowa rozpoczęła się z pewnym poślizgiem i jej nasilenie przypadło na wrzesień 1980 r. Komitety strajkowe powstały wówczas w dziesięciu zakładach na terenie województwa, a były to w Łomży m. in. Wojewódzki Zakład Energetyki Cieplnej, Łomżyńskie Zakłady Przemysłu Bawełnianego „Narew”, Fabryka Mebli, TRANSBUD i REDP, w Kolnie STW, Fabryka Przyrządów i Uchwytów, Oddział PKS w Zambrowie oraz Spółdzielnia Inwalidów w Szczuczynie. W pięciu przypadkach na 29 strajkujących zakładów zostały utworzone specjalne komisje robotnicze lub komitety przedstawicielskie, które rozmawiały z dyrekcjami zakładów. Miało to miejsce w SKR i Zakładzie Dziewiarskim „Morena” w Kolnie, ZPOW w Zambrowie, SKR w Szczuczynie i Zakładach Odzieżowych „Bielpo” w Grajewie.
W mające miejsce w pierwszej połowie września strajki najsilniej zaangażowały się: w Łomży Transbud, PTHW, ŁZPB „Narew”, REDP, w Kolnie Oddział STW, Zakład Dziewiarski „Morena”, FP i U, SKR, a w Grajewie Zakład Metalowy M-6 i Zakład Odzieżowy „Bielpo”, w których do protestu przyłączyły się całe załogi. Ogółem w województwie tylko we wspomnianym okresie w strajkach i przerwach w pracy wzięło udział 6 160 osób na 7 940 zatrudnionych w zakładach.
Nie był to jednak koniec lecz początek walki o prawa pracownicze. W związku z niewywiązywaniem się rządu z podpisanych zobowiązań i utrudnianiem rozbudowy „Solidarności” 29 września 1980 r. Krajowa Komisja Porozumiewawcza podjęła decyzję o ogólnopolskim godzinnym strajku ostrzegawczym. Protest 3 października 1980 r. stał się demonstracją siły, a jego znaczenie polegało m. in. na skonsolidowaniu wewnętrznym związku. W celu ograniczenia jego zasięgu na terenie woj. łomżyńskiego organizacje partyjne podjęły działania wyprzedzające, polegające m. in. na zorganizowaniu zebrania pracowników politycznych Komitetu Wojewódzkiego PZPR. Ponadto 2 i 3 października odbyły się zebrania Podstawowych Organizacji Partyjnych, podczas których omawiano zadania członków partii w zakładach pracy.
KW PZPR w Łomży odnotował, iż wśród 29 zakładów, które miały przestoje w pracy na terenie województwa, w pięciu przypadkach nie powołano komitetów strajkowych, lecz jedynie komisje robotnicze, które rozmawiały z dyrekcjami.[2] Tak było m. in. w Zakładach Odzieżowych „Bielpo” w Grajewie. Już we wrześniu jednak w 10 zakładach strajkowały całe załogi, wśród nich właśnie wspomnianego wcześniej oraz Zakładu Metalowego M6. W Zakładzie Remontowo-Montażowym „Zakrem” robotnicy domagali się podwyżki płac o 1 000 zł. i podniesienia premii o 15%. Odnośnie zaopatrzenia sklepów i kiosków przyzakładowych w Grajewie wysuwano postulaty przydziału trzech kg wędlin dla każdego pracownika. W okresie tym do strajku przystąpiły też Zakłady Usług Mechanicznych w Grajewie.[3]
Natomiast w materiałach SB z tego okresu znalazła się informacja o sprawie operacyjnego sprawdzania krypt. „Warsztaty” nr ewid. LO-4504, która została założona 25 września 1980 r., w związku z mającym miejsce dzień wcześniej protestem części załogi Zakładów Płyt Wiórowych. Celem jej było rozpoznanie przyczyn i okoliczności, które doprowadziły do strajku, ustalenie inspiratorów i ich ewentualnych powiązań z „elementami antysocjalistycznymi”. W realizacji przedsięwzięć wykorzystano czterech TW, w tym jednego pozyskanego do sprawy oraz kontakty służbowe „JK” i „AK”. W toku prowadzonego rozpoznania ustalono, że o godz. 10.00 pracownicy zatrudnieni w działach pomocniczych (warsztatach) oraz dział socjalny w liczbie 150 osób przerwali pracę. Poprzez swoich przedstawicieli wysunęli żądania podwyższenia płac o 1 255 zł, likwidacji cen komercyjnych na mięso i wędliny, a także zwiększenia dostaw artykułów do kiosku zakładowego. Strajk został zakończony 25 września 1980 r. o godz. 20.30. Z inspiracji Służby Bezpieczeństwa dyrekcja zakładu zorganizowała następnego dnia spotkanie załogi, podczas którego potępiła ona strajkujących pracowników, zobowiązując ich jednocześnie do odpracowania straconego czasu. Największą aktywność w czasie strajku w ZPW 24 IX 1980 r. przejawiali[4]: Władysław Bud-Gusajim (spawacz, w latach 1974-76 pracował w Stoczni Komuny Paryskiej w Gdyni), Andrzej Gradziuk (ślusarz, w latach 1970-76 zatrudniony w Stoczni im. Lenina w Gdańsku), Zenon Gardocki (ślusarz, w latach 1968-77 spawacz w Stoczni Gdańskiej).[5]
3 listopada doszło do utworzenia w Grajewie Rejonowej Komisji Koordynacyjnej, która przystąpiła do MKZ w Białymstoku.[6] Było to o tyle istotne, że miasto to leżało na terenie woj. łomżyńskiego, które niemal w całości weszło w skład Regionu Mazowsze. Objęła ona swym zasięgiem Grajewo, Rajgród, Szczuczyn, Goniądz, Radziłów, Wąsosz i Trzcianne.[7] Aktywną działalność w jej strukturach prowadził w tym czasie Bronisław Chełmiński, a oprócz niego przewodniczący Marian Czaczkowski, Jerzy Grzybowski, Piotr Chruszczyński, Janina Szumowska, Piotr Taranek i Jerzy Skowroński.
W okresie tym w Zakładach Płyt Wiórowych w Grajewie toczyły się też nieustanne dyskusje na temat dalszego rozwoju sytuacji w kraju.[8] Dotyczyły one głównie spraw związanych z rejestracją „Solidarności” i odwołania złożonego w Sądzie Najwyższym, jak również tego, czy Sąd Wojewódzki miał, czy nie miał prawa dokonywać zmian w statucie związku. Wśród kadry inżynieryjno-technicznej przeważał pogląd, że „Solidarność” zbyt dużo żądała, a za mało mówiła o potrzebach regionu. Źródłem niezadowolenia wśród pracowników umysłowych był też sposób naliczania podwyżek. Złożono w tej sprawie dużo odwołań, których dyrekcja ZPW nie uznała. Natomiast Rada Zakładowa poparła je, stojąc na stanowisku, że wszystkich należało traktować równo. Także w następnych dniach sytuacja wśród załogi nie uległa zmianie, nie doszło też do zorganizowania Komitetu Założycielskiego NSZZ „Solidarność” na jego terenie.[9] Stwierdzono jednak znaczne zainteresowanie załogi wstąpieniem do tego związku. Miesiąc później najwyższy % osób zrzeszonych w „Solidarności” było na zmianie „D” i „C”, których kierownicy i mistrzowie również się do niej zapisali.[10] Na zmianie „A” uczyniły tak, do tego momentu, tylko pojedyncze osoby, a pozostali przyglądali się prowadzonej działalności.
Zachodzące wydarzenia miały też wpływ na sytuację środowiska oświatowego na terenie gminy i miasta Grajewo. Widoczne stało się to szczególnie pod koniec listopada 1980 r. i w następnych miesiącach, kiedy ostatecznie doszło do podziału w ruchu związkowym. W jego wyniku na 26 istniejących tam szkół i placówek opiekuńczo-wychowawczych NSZZ „Solidarność” powstał w pięciu tj.: Zespole Szkół Ogólnokształcących i Zawodowych, Zespole Szkół Rolniczych, Liceum Ogólnokształcącym dla Pracujących, Szkole Podstawowej nr 2 i Szkole Podstawowej nr 4. Charakterystyczne było, że nowy związek nie został utworzony w żadnej szkole wiejskiej. Ogólnie na 310 nauczycieli do PZPR należało w tym okresie 69, do ZSL 16 i czterech do SD. Członkami ZNP było zaś 244, a „Solidarność” 66. Według działaczy partyjnych taki rozwój sytuacji przyczynił się do wzrostu napięcia m. in. przez docieranie do szkół materiałów sygnowanych przez nowy związek (plakaty, ulotki), które trafiły także w ręce młodzieży. W ślad za nimi pojawiły się postulaty „odkłamania przedmiotów społecznych” i „nauczania w duchu prawdy historycznej”, co według kierownictwa PZPR doprowadziło m. in. do zawieszenia we wszystkich szkołach emblematów religijnych.[11]
Według danych z 20 listopada 1980 r. struktury NSZZ „Solidarność” powstały do tego momentu na terenie Grajewa w: ZOZ (przew. Czaczkowski 545/560), LO (przew. Czaczkowska 16/43), PZU (24/25), Rejonowej Kolumnie Transportu Sanitarnego (31/31/), ZPH (przew. Gutsuljan 350/1000), Lubelskiej Fabryce Wag (przew. Taworek 100/170), Rejonie Dróg Publicznych (przew. Franczkowski 190/240), Zakładzie Mleczarskim (przew. Stan. Bera 40/150), Zakremie (przew. Perkowski 50/220) i STW (przew. J. Skowroński 170/207). Ponadto związek powstał w Szpitalu w Szczuczynie (99/103).
Rok 1981 to kontynuacja ścierania się działań NSZZ „Solidarność” i władz komunistycznych, co przejawiało się m. in. w dążeniu do wprowadzenia przez związek wolnych sobót. 10 stycznia próbowano w związku z tym akcję polegającą na nie podejmowaniu pracy. Nie powiodła się ona zupełnie m. in. na terenie gm. Szczuczyn, gdzie zastosowano się do zaleceń władz i nie przystąpiono do protestu.[12] Według Egzekutywy KMG PZPR właśnie „za właściwą postawę” należały się mieszkańcom słowa uznania. Dochodziło także do zacieśniania kontaktów pomiędzy partiami rządzącymi w PRL, tak jak w Rajgrodzie, gdzie Egzekutywa zatwierdziła skład komisji współdziałania partii i stronnictw politycznych.[13] W jej skład weszli m. in. Aniela Sadowska i Antoni Bujnowski (ZSL), Janusz Rutkowski i Zygmunt Domański (PZPR). Szukano także sposobów przeciwstawienia się „Solidarności” i ograniczenia jej oddziaływania. Przykładowo w kwietniu działacze partyjni w Szczuczynie podczas dyskusji na temat współpracy ogniw partii z ogniwami związku domagała się określenia roli związków zawodowych i zaprzestania przez NSZZ „Solidarność” działalności określanej jako polityczna.[14] Ponadto sugerowano, aby pozwalać wstępować członkom partii do związku, dzięki czemu mogliby oni przeciwstawiać się lub ukierunkowywać jego działania.
O wzroście napięcia szczególnie pod koniec pierwszego kwartału 1981 r. mówiono też w referacie na konferencję programowo-wyborczą PZPR w Grajewie.[15] W jego trakcie wspomniano m. in. o proklamowaniu i przeprowadzeniu strajku ostrzegawczego 27 marca, w którym wzięły udział załogi wszystkich węzłowych zakładów w Grajewie. Natomiast między 27 a 29 marca trwały również przygotowania do strajku generalnego, proklamowanego na 30 marca przez krajowe, terenowe i zakładowe ogniwa NSZZ „Solidarność”.
W 1981 r. mieszkańcy Grajewa i gminy brali udział w akcjach strajkowych oraz rozpowszechnianiu antypartyjnych, antypaństwowych i antyradzieckich ulotek, głównie w takich zakładach jak ZRM, ZPW, „Pasmanta”, LFW, ZOZ, Zakład M6. W trzech przypadkach LFW, ZSR Wojewodzin i STW zorganizowano ponadto akcję przeciwko kadrze kierowniczej.
Natomiast w Rajgrodzie w okresie działalności NSZZ „Solidarność” Rolników Indywidualnych dość często odbywały się zebrania kilku najzagorzalszych jej zwolenników, wśród których byli: Józef Michałowski, Aleksander Michałowski, Adam Orzechowski, Edward Orzechowski, Walenty Stepnowski, Stanisław Truszkowski i Stanisław Kleszczewski. Według aparatu bezpieczeństwa obok powiązań rodzinnych łączyła ich idea „Solidarności” oraz ogólna niechęć do ustroju komunistycznego i władzy. Spotykali się oni najczęściej u Aleksandra Michałowskiego lub Edwarda Orzechowskiego – rolnika, zamieszkałego Kolonia Prawa. Dwaj ostatni określeni zostali jako „najzagorzalsi przeciwnicy socjalizmu w Rajgrodzie”.[16]
Przykładem zaangażowania się w 1981 r. nauczycieli z terenu woj. łomżyńskiego w zachodzące wówczas wydarzenia był Apoloniusz Ciołkiewicz, nauczyciel z Grajewa.[17] Wchodził on w skład delegacji mającej uczestniczyć w rozmowach prowadzonych w nocy z 22 na 23 października w Łomży pomiędzy Oddziałami NSZZ „Solidarność” z tego terenu a wojewodą łomżyńskim, Jerzym Zientarą. Niestety delegacja grajewska nie dotarła na miejsce obrad z powodu wypadku, w którym śmierć poniósł Bogdan Łojewski, członek Zarządu NSZZ RI „Solidarność”.
Coraz otwarciej w szeregach partyjnych mówiono też o konieczności ukarania członków partii należących do NSZZ „Solidarność” oraz działaczy „Solidarnośći” należących do partii. Temat ten poruszono na początku listopada 1981 r. podczas posiedzenie Egzekutywy KMG PZPR w Grajewie, gdzie w przypadku nie podjęcia działań przez POP zaproponowano przekazywanie spraw do Komisji Kontroli Partyjnej. Jako pierwszą poddano krytyce organizację przy „Pasmancie” za to, że nie wyciągnęła konsekwencji wobec działającego we wspomnianym związku Jarosława Jagielskiego, który „sprzeniewierzał się zasadom ideowym i politycznym partii”. Podjęcie podobnych działań zalecano także wobec członków partii kierujących KZ „Solidarności” w takich zakładach jak: ZRM „Zakrem”, LFW, Zakład M6 i Polmozbyt. Powyższe zalecenia podpisał I Sekretarz KMG Kazimierz Wądołowski.[18]
Momentem kulminacyjnym, a zarazem pokazującym prawdziwe zamierzenia władz wobec związku, stało się wprowadzenie stanu wojennego. Akcja „Jodła”, mająca na celu internowanie najaktywniejszych działaczy „Solidarności”, formalnie rozpoczęła się w całym kraju 13 grudnia pół godziny po północy.[19] Przed godz. 0.30 zatrzymano jednak m.in. Bronisława Chełmińskiego, szefa tego związku w Grajewie. W związku z podjętymi wówczas przez władze działaniami, KW PZPR w Łomży wysłał grupy aktywu partyjnego do pięciu większych instancji miejsko-gminnych, w tym do Grajewa, w celu rozpoznania istniejącej sytuacji i przekazania informacji do Komitetu Wojewódzkiego.[20] W godzinach porannych odbyły się w nich narady aktywu kierowniczego, na których omówiono zadania partii w nowej sytuacji. W dniu tym w województwie panował spokój i tylko w Grajewie próbowano odbyć roboczą naradę członków „Solidarności”, której inicjatorem był lekarz medycyny Marian Czaczkowski. Udało mu się zebrać w ZOZ-ie kilku działaczy z terenu miasta, ale po rozmowie przeprowadzonej z nimi przez dyrektora odstąpili od kontynuowania spotkania. Jedynym czynnym zakładem w tym dniu były pracujące bez zakłóceń ZPW w Grajewie.
Z przyczynami wprowadzenia stanu wojennego na terenie PRL zapoznał członków Egzekutywy KMG PZPR w Rajgrodzie także I-szy Sekretarz Stanisław Ziuzia. Według niego wynikało to z zagrożenia wewnętrznego i zewnętrznego. Wspomniał również o internowaniu w woj. łomżyńskim 26 osób na 32 zaplanowane oraz nieodnotowaniu groźniejszych wydarzeń na terenie miasta i gminy. Ponadto usunięto ulotki i plakaty we wszystkich zakładach pracy, w przypadku ponownego pojawienia się zalecano ich szybkie usunięcie. Wskazał także na potrzebę ukazywania „wrogiej działalności ekstremistów „Solidarności”” i wspierania działalności innych związków zawodowych (pomimo zawieszenia ich działalności). Zapewnił o wspieraniu przez partię kierownictwa zakładów pracy i załóg, a członkowie Egzekutywy mający autorytet w zakładzie mieli podejmować rozmowy z małymi grupkami współpracowników, wyjaśniając bieżącą sytuację i konieczność podejmowania środków zapobiegawczych.[21]
Działania takie były konieczne, gdyż przykładowo miejsko-gmina organizacja partyjna w Grajewie pod koniec 1980 r. liczyła 1850 członków i kandydatów w tym 835 robotników, 162 rolników, 674 pracowników umysłowych i 179 innych skupionych w 76 POP i 7 OOP w Zakładach Płyt Wiórowych. Do 31 grudnia 1981 r. liczba ta zmalała do 1532, ogółem skreślono w tym okresie z list 311 członków partii i kandydatów, głównie z powodu oddania legitymacji i niezgłaszania się do POP w nowym miejscu pracy. Wydaleń z szeregów partyjnych dokonano też ze względu na, jak to określano, niewłaściwą postawę polityczną i antypartyjną działalność w szeregach NSZZ „Solidarność”. Najsłabsze „upartyjnienie” występowało na wsi oraz wśród nauczycieli, lekarzy i pracowników budowlanych.[22]
Po wprowadzeniu stanu wojennego także lokalni przedstawiciele władz komunistycznych przystąpili do tworzenia struktur mających go uwiarygodnić. 8 lutego 1982 r. na wniosek POP z Osiedla Broniewskiego w Grajewie odbyło się inauguracyjne posiedzenie Miejsko-Gminnego Komitetu Ocalenia Narodowego, na którym przyjęto ustalenia organizacyjne. W skład komitetu weszło 18 osób, w tym dziesięć z PZPR, trzy z ZSL, trzy z SD i dwie z PAX. Przewodniczącym został Władysław Urbanek (wtedy Przewodniczący Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Grajewskiej, członek PZPR), zastępcami zostali Jan Magda, lekarz (wiceprzewodniczący Rady Miasta i Gminy, SD) oraz Henryk Modzelewski, nauczyciel (ZSL). W skład prezydium weszli też Bronisław Pietrewicz (PZPR), Ireneusz Kaczyński (PZPR) i Jan Niedziółko (przewodniczący Oddziału PAX w Grajewie). W pierwszym spotkaniu udział wziął też Komisarz Wojskowy na teren Grajewa mjr Kot, obecni byli również przedstawiciele ZBoWiD, Ligi Kobiet i ZSMP.[23]
Natomiast 21 kwietnia 1982 r. SB przekazało do Warszawy informację, iż około 100 pracowników Zakładu Płyt Wiórowych w Grajewie zagroziło odmową przyjęcia premii produkcyjnej z powodu znacznych rozbieżności w jej wysokości (od 500 do 6000 zł) oraz nieprawidłowego, ich zdaniem, jej podziału między pracowników produkcji i administracji. Komisarz wojskowy planował przeprowadzenie rozmów ostrzegawczych z najbardziej aktywnymi pracownikami.[24] Następnego dnia Miejsko-Gminny Komitet Obrony Narodowej wystąpił z apelem do mieszkańców miasta i gminy Grajewo o zachowanie ładu, porządku i spokoju publicznego, wzmożenia przez rolników dostaw zbóż i żywca, wydajną pracę w zakładach produkcyjnych, sumienną naukę młodzieży i dzieci w szkołach.[25]
Rok 1982 to jednak także mniej znane dotychczas działania aparatu bezpieczeństwa, wymierzone przeciwko osobom podejrzewanym chociażby o niechęć do systemu komunistycznego. W ich wyniku 31 sierpnia Wojewódzki Urząd Cenzury w Suwałkach zatrzymał osiem listów nadanych w UPT Ełk 2, na adresy domowe funkcjonariuszy MO w Grajewie.[26] Wewnątrz znajdowały się identyczne odezwy, skierowane też do pracowników SB, o treści określonej jako „wroga politycznie z elementami pogróżkowymi”. W podpisie umieszczony został napis „OKO „Solidarność””. Między innymi w związku z tym 17 września 1982 r. dokonano w Prostkach przeszukania mieszkania Mieczysława Łoszewskiego, głównego księgowego w Rejonie Dróg Publicznych w Grajewie.[27] W jego trakcie znaleziono około 10 kg materiałów „Solidarności”, nielegalnych wydawnictw Niezależnej Oficyny Wydawniczej „NOWA”, Instytutu Literackiego oraz nielegalnych druków (ulotki, plakaty, rękopisy, maszynopisy) z okresu stanu wojennego. Wśród zakwestionowanych materiałów była ulotka „Modlitwa Solidarności”. Tydzień później Wydział Śledczy KWMO w Łomży zatrzymał Łoszewskiego za posiadanie nielegalnych wydawnictw.[28]
Na terenie Grajewa ujawniano coraz to nowe ulotki i napisy, skierowane przeciwko stanowi wojennemu i komunistom. Przykładowo w nocy z 11 na 12 października 1982 r. w Grajewie na ścianie sklepu WSOP „Rozwój” i na tablicy ogłoszeń przy ul. Marchlewskiego ujawniono trzy plakaty formatu A-3 o treści: „Niech żyje „Solidarność”, precz PZPR”; „Solidarność zwycięży, Partia zginie” oraz „Niech żyje „Bruzda”, „Wiarus”, „Sęp”, „Bęben”, „Piorun” i wielu innych bojowników, którzy walczyli o prawdziwą Polskę z UB. Młodzież będzie kontynuować ich walkę”. Na dole plakatu umieszczony został znak Polski Walczącej.[29] Natomiast 13 października patrol ORMO zauważył na ul. Towarowej na znaku drogowym, stojącym obok UMiG, nalepioną kartkę z napisem: „Lech rence (!) rozkłada a ZSRR do nug (!) Mu Pada”.[30] Pod spodem znajdował się znak Polski walczącej i skrót literowy „PAK”. Następnego dnia na budynku Urzędu Miasta i Gminy w Grajewie ujawniono plakat z napisem „Kara śmierci” oraz narysowaną szubienicę, w pętli sznura zaś napis „MO, SB i PZPR”, podpisany literami „P.A.K.” Plakaty o treści: „Zwolnić Lecha zamknąć Wojciecha”; „Ktoś zapierdolił mnie onuce jak ja na Sybir teraz wrócę” oraz napis „Niech żyje ZSRR ale na swój koszt” pojawiły się także na budynku miejscowego LO.
Natomiast 16 października cztery ulotki, przyniesione przez żonę wracającą ze sklepu, przekazał swoim zwierzchnikom ppor. Władysław Kargol[31]. Wykrycie ich autorów miała też na celu sprawa o krypt. „Uwertura”, w ramach której ujawniono na terenie Grajewa pięć pojedynczych faktów o charakterze wrogim politycznie w tym: trzy napisy farbą olejną o treści prosolidarnościowej i znaki Polski Walczącej oraz we wrześniu dwie ulotki wykonane odręcznie.[32] Od 11 października 1982 r. odnotowano nasilenie akcji ulotkowych. Ukazujące się materiały sygnowane były literami „AK” bądź „PAK”, co sugerowało odwołanie się do tradycji politycznej tej organizacji, bądź istnienia nowej grupy pod tą samą nazwą. Nawoływały one byłych członków „Solidarności” do bojkotu nowej ustawy o związkach zawodowych. Z uwagi na to w strukturach SB powołano grupę operacyjno-śledczą, składającą się z pracowników Wydziału III, IV, V, Śledczego i Komisariatu MO w Grajewie, która zajęła się rozpracowaniem „zagrożenia.
Grupa ta m.in. 9 listopada 1982 r. przeprowadziła rewizję w mieszkaniu i piwnicy Ireneusza Sztachańskiego i Marianny Julianny Tuzinowskiej.[33] W jej wyniku nie znaleziono jednak żadnych materiałów, ani literatury bezdebitowej. Nie ujawniono także prowadzenia przez nich „wrogiej” działalności przeciwko ustrojowi PRL. Tego samego dnia dokonano również przeszukania (Mieleszko) pomieszczeń mieszkalnych pracownicy ZOZ w Grajewie S. Litwinowicz.[34] Z ustaleń dokonanych przez SB wynikało, że posiadała ona materiały propagandowe NSZZ „Solidarność”, wydane zarówno przed 13 grudnia, jak i po wprowadzeniu stanu wojennego. Także w tym wypadku nie znaleziono żadnych obciążających materiałów. Funkcjonariusze aparatu bezpieczeństwa złożyli też wieczorem tego dnia „wizytę” w mieszkaniu pracownika ZPW w Grajewie Antoniego Dudzińskiego.[35] Był on dodatkowo inwigilowany w ramach kwestionariusza ewidencyjnego krypt. „Harcerz”. Celem przeszukania było ewentualne znalezienie nielegalnych materiałów propagandowych „Solidarności”. Tym razem łupem SB stały się jedynie wydane dobrowolnie przez niego: książka sygnowana przez Kulturę Paryską oraz kilka biuletynów informacyjnych związku.
Na koniec 1982 r. dokonano także oceny pracy miejsko-gminnej organizacji i instancji partyjnej. I tak według aktywu PZPR, w okresie do wprowadzenia stanu wojennego dominowała świadomość zagrożenia partii, socjalistycznego państwa i przyszłości narodowej. Organizacje partyjne były ponadto atakowane przez „wrogie” siły, co utrudniało ich działalność. Tylko w okresie od sierpnia 1980 r. do 13 grudnia 1981 r. szeregi partii zmniejszyły się o 321 członków, z czego 219 poprosiło o skreślenie z szeregów PZPR. Jako powód podawano poddanie się hasłom liderów „Solidarności” oraz niewytrzymanie ciągłej nagonki i ataków kwestionujących morale i uczciwość osób należących do partii. W wyniku przeprowadzanych rozmów z członkami PZPR, do końca października 1981 r. 22 osoby zrezygnowały z przynależności do NSZZ „Solidarność”. Kontrolowano też odradzanie się ruchu związkowego w Centrali Nasiennej, PBRol, Zakładzie Gospodarczym WZSR, a także w Zakładach Płyt Wiórowych i Gminnej Spółdzielni. Najbardziej zaawansowane prace w zakresie tworzenia związków zawodowych obserwowano w trzech pierwszych przedsiębiorstwach.[36]
Przypisy:
[1] APł, KMG PZPR Grajewo, sygn. 4, Referat na Miejsko-Gminną Konferencję Programowo-Wyborczą PZPR w Grajewie, 23 V 1981 r. Grajewo, k. 31-34.
[2] APŁ, KW PZPR w Łomży, sygn. 431, Informacja o sytuacji społeczno-politycznej w województwie w okresie miesiąca września br., 1980 r. Łomża, k. 1-2.
[3] M. Kietliński, Kalendarium NSZZ Solidarność Region Białystok 1980-1999, Białystok 2002, s. 11.
[4] Oprócz nich w informacji przesłanej do I sekretarza KW PZPR wymienieni zostali także: Kazimierz Gajownik, Józef Gacki, Janusz Jezierski, Andrzej Kozłowski, Roman Młynarski, Tadeusz Pupkowski i Stanisław Szeszko. Przy Gardockim podane jest natomiast imię „Wiesław”. (AIPN Bi, sygn. 05/45, Wyciąg z informacji do I sekretarza KW PZPR w Łomży, 7 X 1980 r. Łomża, k. 6).
[5] AIPN Bi, sygn. 05/45, Meldunek operacyjny Wydziału III A w Łomży, 10 III 1981 r. Łomża, k. 9-10.
[6] M. Kietliński, Kalendarium …, s. 16.
[7] APŁ, 374, Rejonowa Komisja Koordynacyjna NSZZ „Solidarność” w Grajewie, b.d., k. 55.
[8] AIPN Bi, sygn. 05/45, Wyciąg z informacji TW „Staniszewski” z 4 XI 1980 r., b.d., k. 29-30.
[9] Ibidem, Notatka służbowa dotycząca Zakładów Płyt Wiórowych w Grajewie, 5 XI 1980 r. Łomża, k. 30.
[10] Ibidem, Wyciąg z informacji TW „Jodła” z 12 XII 1980 r., b.d., k. 36.
[11] APŁ, KMG PZPR Grajewo, sygn. 43, Ocena postaw ideowo-politycznych kadry nauczycielskiej miasta i gminy Grajewa, b.d., k. 24-30.
[12] APŁ, KMG PZPR Szczuczyn, sygn. 10, Protokół Nr 22/81 z posiedzenia Egzekutywy KMG PZPR w poszerzonym składzie o I sekretarzy POP i kierowników zakładu pracy, b.d., k. 74.
[13] APŁ, KMG PZPR Rajgród, sygn. 26, Protokół nr 24/81 z posiedzenia Egzekutywy KMG PZPR w Rajgrodzie odbytego 18 II 1981 r. w Rajgrodzie, k. 8-9.
[14] APŁ, KMG PZPR Szczuczyn, sygn. 10, Protokół Nr 27/81 z posiedzenia Egzekutywy KMG PZPR w Szczuczynie odbytego 3 IV 1981 r., k. 88.
[15] APŁ, KMG PZPR Grajewo, sygn. 4, Referat na Miejsko-Gminną Konferencję Programowo-Wyborczą PZPR w Grajewie, 23 V 1981 r. Grajewo, k. 36.
[16] AIPN Bi, sygn. 05/146, Wyciąg z informacji od tw. ps. „Goździk” LO-8412/86 z dnia 24 X 1986 r., k. 36.
[17] Całonocne rozmowy, „Sens”, nr 20, 25 X 1981 r.
[18] APŁ, KMG PZPR Grajewo, sygn. 58, Pismo Egzekutywy KMG PZPR w Grajewie do Jarosława Pieńczykowskiego Przewodniczącego MG KK Partyjnej w Grajewie, 5 XI 1981 r. Grajewo, k. 121.
[19] T. Danilecki, Stan wojenny w Białymstoku, [w:] „Stan wojenny spojrzenie po dwudziestu latach. Sesja naukowa”, Białystok 2001, mps, s. 1; T. Danilecki, M. Zwolski, Podlasie i Suwalszczyzna, [w:] „Stan wojenny w Polsce 1981–1983”, Warszawa 2003, s. 413.
[20] APŁ, KW PZPR w Łomży, sygn. 432, Informacja o sytuacji w woj. łomżyńskim w dniu 13 XII 1981 r. oraz zadania dla aktywu partyjnego, 13 XII 1981 r. Łomża, k. 79.
[21] APŁ, KMG PZPR Rajgród, sygn. 26, Protokół Nr 8/81 z posiedzenia Egzekutywy KMG PZPR w Rajgrodzie, odbytego 15 XII 1981 r., k. 111-112.
[22] APŁ, KMG PZPR Grajewo, sygn. 43, Ocena stanu partii i siły jej oddziaływania na środowisko w 1981 r., 21 I 1982 r. Grajewo, k. 10-11.
[23] APŁ, KMG PZPR Grajewo, sygn. 68, Informacja obrazująca sytuację na terenie miasta i gminy Grajewo za okres 1-15 II 1982 r., k. 24-25.
[24] AIPN W-wa, MBP, sygn. 185n/40, Informacje dzienne 109/211, 21 IV 82 r., k. 130; T. Danilecki, M. Zwolski, Podlasie i ..., s. 474.
[25] APŁ, KW PZPR w Łomży, sygn. 544, PRON nr 5/6 Łomża IV-V 1983 r., k. 13.
[26] AIPN Bi, sygn. 03/26, Plan operacyjnych przedsięwzięć w sprawie operacyjnego rozpracowania kryptonim „Oko”, 6 IX 1982 r. Łomża, k. 1; Ibidem, Analiza materiałów śledztwa Ds-656/82, rep. 16/82 w sprawie kolportażu ulotek o wrogiej treści i nadesłania anonimowych listów pogróżkowych do funkcjonariuszy Komisariatu MO w Grajewie, 27 XII 1982 r. Łomża, k. 137.
[27] Ibidem, Notatka służbowa dotycząca realizacji przedsięwzięć w sprawie operacyjnego rozpracowania kryptonim „Oko”, 18 IX 1982 r. Łomża, k. 24.
[28] Ibidem, Naczelnik Wydziału Śledczego KW MO w Łomży ppłk P. Bruczko do Wydziału Inspekcji Biura Śledczego MSW w Warszawie, 24 IX 1982 r. Łomża, k. 36.
[29] Ibidem, Analiza materiałów śledztwa Ds-656/82, rep. 16/82 w sprawie kolportażu …, k. 137.
[30] Ibidem, Telefonogram KMO w Grajewie do KW MO w Łomży, b.d., k. 50; Ibidem, Analiza materiałów śledztwa Ds-656/82, rep. 16/82 w sprawie kolportażu …, k. 137.
[31] Ibidem, Notatka służbowa ppor. Władysława Kargola, 16 X 1982 r. Grajewo, k. 64.
[32] Ibidem, Plan przedsięwzięć operacyjno-śledczych w sprawie operacyjnego rozpracowania krypt. „Uwertura” nr rej. LO-5576, 20 X 1982 r. Łomża, k. 68-69; Ibidem, Analiza materiałów śledztwa Ds-656/82, rep. 16/82 w sprawie kolportażu …, k. 138.
[33] Ibidem, Notatka służbowa inspektora Grupy Operacyjnej Grajewo Wydziału IV KW MO w Łomży mł. chor. J. Molendy, 9 XI 1982 r. Łomża, k. 94.
[34] Ibidem, Notatka służbowa insp. Wydz. V KW MO w Łomży ppor. S. Mieleszko, 13 XI 1982 r. Łomża, k. 100.
[35] Ibidem, Notatka służbowa dotycząca przeszukania dokonanego w miejscu zamieszkania ob. Dudzińskiego A. – pracownika ZPW w Grajewie, 13 XI 1982 r. Łomża, k. 103.
[36] APŁ, KMG PZPR Grajewo, sygn. 5, Sprawozdanie z działalności organizacji partyjnej miasta i gminy Grajewo za okres od 23 V 1981 r. do 18 XII 1982 r., k. 21-24, 39.