Ruch spółdzielczy w Grajewie (1913-1945)
oprac. Tomasz Dudziński
Na teren powiatu szczuczyńskiego (obecnie grajewskiego) ruch spółdzielczy dotarł dość szybko – w 1907 r. założona została Spółdzielnia spożywców w Tajnie, zaś w 1912 r. we wsi Skaje . W samym Grajewie już w 1913 r. z inicjatywy m.in. dwóch księży powołano do życia Spółdzielnię Spożywców „Przyszłość” z odpowiedzialnością udziałami w Grajewie, która rozpoczęła funkcjonowanie od 30 listopada tego roku . Niestety nie posiadamy bliższych informacji na temat jej działalności. Jest ona jednak niezwykle istotna, gdyż to właśnie ta spółdzielnia była bezpośrednim prekursorem grajewskiego „Społem”.
W czerwcu 1926 r. ówczesna Robotnicza Spółdzielnia Spożywców „Przyszłość” w Grajewie zmieniła nazwę na Spółdzielnia Spożywców „Społem” w Grajewie z odpowiedzialnością udziałami. Przedmiotem jej działalności było: zakup hurtowy, przerabianie i wytwarzanie artykułów spożycia i przedmiotów użytku domowego oraz gospodarczego i odsprzedaż ich detaliczna swoim członkom […] , przyjmowanie wkładów oszczędnościowych od członków oraz działalność kulturalno – oświatowa.
Zarząd tej spółdzielni w okresie międzywojennym kilkakrotnie ulegał zmianom. W IV 1926 r. w skład zarządu wchodzili: Zygmunt Gałęzki, Jan Białkowski i Stanisław Nowacki, Józef Pisowacki - zastępca. W I 1930 r. Zygmunt Gałęzki – przewodniczący, Stefan Walukiewicz – skarbnik, Michał Kupraszewicz – sekretarz, Józef Pisowacki - zastępca. Zaś w XII 1934 r. Stefan Walukiewicz – przewodniczący, Władysław Pisowacki – skarbnik, Mikołaj Danielewski – sekretarz, Mieczysław Mutniański – zastępca.
Spółdzielnia „Społem” w Grajewie dysponowała tylko jednym sklepem na rogu ówczesnego Rynku i ul. Białostockiej, który obsługiwało 2 pracowników. Niewielka liczba członków, nie uregulowane do końca wkłady i konkurencja powodowały, że wraz z upływem lat funkcjonowanie spółdzielni przestało być opłacalne. O pogarszających się efektach ekonomicznej działalności spółdzielni świadczą pośrednio m.in. spadek wartości udziałów z 1600 zł w 1928 r. do 1218 zł w 1934 r., jak również wykazywane w bilansie straty, których wartość w 1926 r. wyniosła 2801 zł, w 1932 r. – 1567 zł, zaś w 1934 – 2101 zł. Nie ulega wątpliwości, że ta nie najlepsza sytuacja była skutkiem kryzysu ekonomicznego lat trzydziestych.
W związku z tym w lutym 1935 r. postanowiono spółdzielnię rozwiązać. Likwidatorami zostali: Bolesław Gruchot, Józef Pieńczykowski i Franciszek Kamiński. Proces likwidacji trwał ponad trzy lata, gdyż dopiero 16 maja 1938 r. do Rejestru Spółdzielni Sądu Okręgowego w Łomży wpisano, że „Spółdzielnia Spożywców „Społem” w Grajewie z odpowiedzialnością udziałami” została wykreślona z rejestru .
Nie była to jedyna spółdzielnia spożywcza związku „Społem” na terenie ówczesnego powiatu szczuczyńskiego w okresie międzywojennym. Na koniec 1926 r. funkcjonowały bowiem 3 spółdzielnie tego typu: Spółdzielnia Spożywców „Społem” w Grajewie, Spółdzielcze Stowarzyszenie Robotników Chrześcijańskich w Rajgrodzie i Spółdzielcze Stowarzyszenie Spożywców „Wolność” w Radziłowie, choć liczyły razem zaledwie ok. 800 członków. W sumie w 1928 r. w okręgu białostockim funkcjonowało 25 spółdzielni spożywczych .
Poza spółdzielniami spożywczymi związku „Społem” w okresie międzywojennym w samym Grajewie funkcjonował szereg innych spółdzielni tzw. „kooperatyw”, które odgrywały dość znaczną rolę w miejscowym handlu. Pierwsza z nich „Powiatowa Spółdzielnia Rolniczo – Handlowa „Rolnik” z siedzibą w Grajewie” powstała już w 1919 r. Jeszcze w 1920 r. zarejestrowano Stowarzyszenie Spożywcze Pracowników Państwowych i Komunalnych w Grajewie. Kolejna Spółdzielnia o nazwie „Pogranicze” została założona w kwietniu 1921 r. przez 14 osób (m.in. ówczesnego burmistrza W.Perlitza) w celu ożywienia i uzdrowienia miejscowego handlu polskiego różnymi towarami, a w tej liczbie: bławatnymi, kolonialnymi, oraz artykułami pierwszej potrzeby. Co ciekawe, w 1928 r. powstała następna spółdzielnia o nazwie „Pogranicze”, a dokładnie pełna jej nazwa brzmiała „Urzędnicza Spółdzielnia Budowlano-Mieszkaniowa POGRANICZE - z ograniczoną odpowiedzialnością w Grajewie”, zaś przedmiotem działalności miało być: prowadzenie wytwórni materiałów budowlanych, nabywanie poręb leśnych oraz wyrób budulca, prowadzenie składnic maszyn, narzędzi i materiałów budowlanych oraz opałowych; wykonywanie budowy i przebudowy wszelkich budowli oraz odbudowy całych siedzib, zniszczonych przez wojnę lub pożar; działalność kulturalno - oświatowa. Grajewski ruch spółdzielczy uzupełniały Spółdzielnia Nauczycielska, Spółdzielnia Mleczarska oraz Spółdzielnia Spożywcza 9 Pułku Strzelców Konnych, zaś działalność spółdzielczą w zakresie finansowym prowadził Spółdzielczy Bank Handlowy i Kasa Stefczyka.
Nie zawsze jednak świadczone przez spółdzielnie usługi były na najwyższym poziomie o czym świadczy chociażby korespondencja przysyłana do lokalnej prasy, w której uskarżano się m.in. na lekceważące traktowanie przez personel potencjalnych klientów . Być może jednak, przypadki tego typu, były tylko przejawem konkurencyjnej niejednokrotnie z założenia działalności. Niemniej wszystkie funkcjonujące w Grajewie w okresie II RP spółdzielnie współpracowały w zakresie propagowania idei spółdzielczości wśród miejscowego społeczeństwa. Przykładem mogą być tu chociażby obchody „Dnia Spółdzielczości” 19 października 1938 r. W skład komitetu organizacyjnego weszło 6 miejscowych działaczy spółdzielczych. Uroczystości odbyły się w sali domu parafialnego, która mimo swej obszerności nie mogła pomieścić wszystkich zainteresowanych. W programie znalazły się m.in. przemówienie dyrektora gimnazjum Stanisława Metelskiego nt. ideologii spółdzielczości, referat pana Franciszka Badury, który przedstawił obszernie rozwój miejscowych spółdzielni (rolniczo-handlowej „Rolnik”, kasy spółdzielczej Stefczyka i spółdzielni mleczarskiej), sprawozdanie z rozwoju samopomocy uczniowskiej gimnazjum zaprezentowane przez ucznia Lisowskiego oraz część artystyczna tj. występy chóru gimnazjalnego, orkiestry 9. psk i pokaz filmu spółdzielczego „Pod tęczowym sztandarem” .
Spośród wszystkich wymienionych powyżej grajewskich spółdzielni warto na chwilę zatrzymać się przy Spółdzielni Rolniczo-Handlowej „Rolnik”, gdyż jako jedyna funkcjonowała aż do wybuchu II wojny światowej. Początkowo zajmowała się sprzedażą produktów alkoholowych, dopiero później przestawiła się na handel artykułami rolniczymi. W 1927 r. spółdzielnia nabyła plac przy ul. Kolejowej, na którym pobudowała magazyny i składy oraz przeniosła tam swoją siedzibę. Jej kierownikiem był Edward Busz, zaś buchalterem (księgowym) Franciszek Badura .
To właśnie na bazie tej spółdzielni, która miała siedzibę na ul. Kolejowej w okresie okupacji sowieckiej utworzono tzw. „Rajpotrebsojusz”, który zajmował się rozprowadzaniem towarów z hurtu do sklepów spółdzielczych „Gorpo” i „Sielpo”. Już w październiku 1939 w ówczesnej prasie anonsowano otwarcie nowego sklepu Spółdzielni „Rolnik” ze sprzedażą świeżych i wędzonych ryb. W 1940 r. podczas okupacji radzieckiej w Grajewie liczącym 10000 mieszkańców funkcjonował tylko 1 rejonowy dom towarowy i 5 niewielkich sklepików. Dwa z nich sprzedawały towary przemysłowe, dwa artykuły spożywcze i 1 chleb. W okresie okupacji niemieckiej spółdzielczość na terenie miasta nie funkcjonowała .
Powyższe opracowanie stanowi fragment publikacji: T.Dudzinskiego i B.Sulewskiej, "100 lat "Społem" w Grajewie (1913-2013)", Grajewo 2013.