Herb Grajewa - nierozwiązana zagadka!

oprac. Tomasz Dudziński

   Herb Grajewa – „w polu niebieskim czerwony wilk na tle trzech zielonych drzew iglastych”. Niby proste, a jednak nie do końca. Skąd się wziął? Co symbolizuje? Dlaczego wygląda tak, a nie inaczej? Na te pytania niestety wciąż nie ma pełnej odpowiedzi.
   Potrzeba posiadania herbu zaistniała w miastach z chwilą otrzymania samorządu, a więc wtedy, gdy miasto założyło sobie ratusz i kancelarię, gdy zaczęło wydawać akty i dokumenty, gdy potrzebowało pieczęci, słowem gdy stało się jednostką prawną.

   Choć Grajewo powstało w początkach XV wieku, to pierwszym momentem, w którym mógł pojawić się herb, był fakt podniesienia go do godności miasta. Stało się to 12 lipca 1540 r., gdy na wniosek braci Grajewskich król Zygmunt Stary nadał Grajewu prawa miejskie magdeburskie. (Czasami miasto otrzymywało swój herb z góry przy lokacji, gdzie właściciel określał jego wizerunek. W naszym sąsiedztwie stało się tak w przypadku Szczuczyna, gdzie został podany wygląd jego herbu.) Niestety w odpisie aktu lokacyjnego Grajewa nie ma żadnej wzmianki na temat jego herbu.
   Nie oszukujmy się, mimo nadania praw miejskich i przywilejów, aż do XIX wieku, pewnym nadużyciem jest mowa o Grajewie, jako o mieście w pełnym tego słowa znaczeniu. Faktycznie była to większa wioska, choć z kościołem i jarmarkami. Świadczy o tym m.in. ilość jego mieszkańców: w 1494 r. 23 poddanych z rodzinami, w 1676 po potopie szwedzkim podatek pogłównego zapłaciło 35 osób dorosłych mieszczan, burmistrz z rodziną, 2 Żydów z żonami i 2 szlachty, w 1800 r. – 218 mieszkańców, 1825 r. – 1139, 1867 r. – 2900. Jako „wieś” było też określane w dokumentach m.in. w 1573 r. w przywileju dla Grajewskich, czy w rejestrach poborowych z 1577 i 1581. Czy takiemu „miastu” potrzebny był herb?
   Tym bardziej, że o wyborze herbu, jeśli nie został on nadany w chwili lokacji, zazwyczaj decydował wójt lub rada miejska, rzadziej właściciel, jego użytek zaś był wyrazem autonomii samorządu miejskiego. Być może właśnie dlatego w herbie naszego miasta nie ma odniesień do herbów jego właścicieli. Pamiętajmy, że do 1864 r. Grajewo było miastem prywatnym, najpierw rodu Grajewskich (do 1692 r.), a następnie Wilczewskich (do 1864 r.). Wydaje się zatem zasadne stwierdzenie, że jeżeli w tym czasie miasto posiadałoby herb, to mógłby on nawiązywać do herbu, którym się pieczętowali jego właściciele. Grajewscy pieczętowali się herbem „Gozdawa” – w polu czerwonym dwie lilie srebrne, jedna do góry, druga w dół, spojone złotym pierścieniem. Wilczewscy zaś herbem „Trzy radła” – w polu czerwonym trzy żelazne radła od pługa. Żadnego z elementów tych dwóch herbów nie znajdziemy jednak w herbie Grajewa. (Ryc. 1)
   Do okresu zaborów Państwo w zasadzie nie ingerowało w sprawy herbów miejskich. Jedynie w 1811 r. Księstwo Warszawskie zabroniło miastom używać własnych herbów i pieczęci, podobnie uczyniono w 1822 r. w Królestwie Polskim. Co ciekawe właśnie z tego okresu pochodzi najstarszy zachowany wizerunek grajewskiego herbu. Wszystko dzięki pracom prowadzonym przez Grajewską Izbę Historyczną. Jej dyrektorowi udało się w styczniu 2014 r. w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie odnaleźć dokumenty związane z miastem Grajewem z początku XIX wieku. Na niektórych z nich, pochodzących z lat 1820-1827, znajdowała się pieczęć z herbem miasta. (Ryc. 2)
   Jest to pieczęć o średnicy 42 mm z napisem "Pieczęć Magistratu Grajewa”. Na dokumentach używana była ona zarówno w formie tzw. pieczęci suchej jak i tuszowej. To co jednak jest najważniejsze to fakt, że w centrum tej pieczęci widnieje herb Grajewa w postaci wilka na tle trzech liściastych drzew (środkowe ma rozłożystą koronę – być może to dąb, dwa boczne są dość smukłe – mogą odzwierciedlać np. topole). Najstarszy zachowany dokument z tą pieczęcią pochodzi z 1820 r., ale herb pojawił się na pewno już wcześniej, gdyż w wykazie majątku Magistratu Miasta Grajewa z końca 1919 r. wymieniona jest „pieczęć miejska z herbem”. Co ciekawe w tym samym czasie burmistrz miasta używał pieczęci, w której centrum znajdował się herb Królestwa Polskiego.
   W latach 60. XIX w. Grajewo zostało przez władze carskie uwłaszczone, a w wyniku reformy administracyjnej w roku 1870 straciło prawa miejskie. Prawdopodobnie pod zaborem rosyjskim, a szczególnie po utracie praw miejskich i zdegradowaniu do roli osady Grajewo w dokumentach urzędowych nie posługiwało się własnym herbem.
   Większość funkcjonujących wówczas urzędów wykorzystywała w swoich pieczęciach wizerunek berlinki (łódki rzecznej) – czyli element z oficjalnego herbu guberni łomżyńskiej. Przykładem może być chociażby pieczęć grajewskiego notariusza Roman Jelnickiego z początku XX w. (Ryc. 3)
   Po odzyskaniu niepodległości w latach 1918–1919 magistrat i burmistrz Grajewa posługiwał się pieczęciami, na których w centrum znajdował się orzeł w koronie, czyli herb państwowy. Prawa miejskie Grajewo odzyskało w lutym 1919 r., ale równocześnie w tym samym roku zabroniono miastom używać herbu państwowego. Spowodowało to przywrócenie w miastach herbów własnych, bądź powrót do herbów pozostawionych przez zaborców. Podobny proces miał miejsce w Grajewie. Nawiązano jednak do tradycji zaborczej, gdyż orzeł został zastąpiony przez berlinkę, czyli element herbu guberni łomżyńskiej. Analogiczna zmiana objęła również pieczęcie wszystkich urzędów gmin powiatu szczuczyńskiego. Dlaczego tak się stało, że nie powrócono do pieczęci i herbu funkcjonującego w latach 20. XIX w. – nie wiadomo. (Ryc. 4)
   W latach 1927–1930 z kolei znowu zabroniono używania własnych pieczęci miejskich. Pewne złagodzenie przepisów nastąpiło dopiero później. W okresie II RP herby miejskie były zatwierdzane przez specjalną komisję heraldyczną w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Jej decyzje były ogłaszane przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w „Monitorze Polskim”. Pośród 106 ustalonych wówczas herbów nie ma jednak herbu Grajewa, co może potwierdzać tezę, że był on już wówczas uznawany za herb historyczny
   Z początku lat 30. XX w. pochodzi kolejny zachowany wizerunek grajewskiego herbu. Znajduje się on na znaczku reklamowym niemieckiej firmy produkującej kawę. (Ryc. 5) Znaczki takie m.in. z herbami polskich miast, guberni, ziem itp. dodawane były, jako forma reklamy do kawy produkowanej przez firmę „Hag”. Znaczki te można było wklejać w wydany przez tę firmę katalog: „Herbarz Polski” dr M. Gumowski, Kawa Hag, Warszawa 1930. Znaczek ten zgodnie z opisem przedstawia: „na niebieskim polu czarny wilk, za nim 3 zielone sosny”. Dodatkowo w katalogu podano informację, że wizerunek herbu został podany na podstawie herbarza z Archiwum Akt Dawnych w Warszawie.
   Po drugiej wojnie światowej poza zmianą drzew iglastych na liściaste nie ingerowano w wizerunek herbu (Ryc. 6). Dopiero w roku 1990 Rada Miasta zmieniła kolor wilka na czerwony, ale na jakiej podstawie trudno powiedzieć (Ryc. 7). Prawdopodobnie przyczyną mogła być wzmianka w „Gazecie Grajewskiej” nr 20 z 26.08.1990 r., następującej treści: „Herb Grajewa – czerwony wilk na tle trzech zielonych sosen, tło niebieskie. (1665 r.)”. Dodatkowo podano informację, że wzmianka ta pochodzi z „Encyklopedii Powszechnej, tom X, Warszawa, Nakład, druk i własność S. Olgerbranda, księgarza i topografa. Problem tylko w tym, że taki sposób podania źródła informacji nic nie wyjaśnia. Po pierwsze „Encyklopedia Powszechna S. Orgelbranda” miała kilka wydań, a w każdym z nich inną ilość tomów (od 12 do 28), w związku z czym t. X obejmował różny zestaw haseł. Po drugie nie wiadomo, jakiego hasła szukać… A po trzecie podany opis herbu jest niezgodny z zasadami heraldyki. Tak więc zapis ten nic nie wyjaśnia, a tylko jeszcze bardziej gmatwa całą sprawę.
   Podsumowując, na podstawie dotychczasowych badań i poszukiwań, nie jestem w stanie jednoznacznie odpowiedzieć na żadne z postawionych na wstępie pytań. Na dziś najbardziej wiarygodnym wydaje się stwierdzenie, że herb Grajewa (wilk na tle trzech liściastych drzew) został ustanowiony w XIX w., ale pewności nie ma.
   Największą przeszkodą w rozwikłaniu jego zagadki jest bardzo niewielka ilość, a w zasadzie prawie całkowity brak, źródeł i dokumentów archiwalnych dotyczących Grajewa od początku uzyskania praw miejskich w 1540 r., aż po XIX w. Wynika to głownie z faktu ich zniszczenia w okresie II wojny światowej.
   Czy zatem kiedykolwiek uda się nam rozwiązać tę zagadkę. Wierzę, że tak, ale wymagać to będzie przede wszystkim czasu i trochę przysłowiowego łutu szczęścia. Przypuszczam, że uda się określić bardziej dokładnie okres, w którym Grajewo zaczęło posługiwać się herbem i jego wizerunek. Znacznie mniej prawdopodobne, moim zdaniem, będzie określenie pierwotnie używanych w tym herbie barw poszczególnych jego elementów. Zaś zapewne nigdy nie uda nam się do końca poznać jego symboliki. Wszak herb zawsze przekazywał jakiś komunikat, którego językiem była symbolika i barwy godła, językiem, którego nie potrafimy dziś z reguły odczytać i zinterpretować.

Ryc. 1. Herb Grajewskich – Gozdawa i herb Wilczewskich – Trzy radła
Ryc. 2. Pieczęć Magistratu Grajewa z 1820
Ryc. 3. Pieczęć Romana Jelnickiego
Ryc. 4. Pieczęcie Burmistrza i Magistratu Grajewa z okresu II RP.
Ryc. 5. Znaczek reklamowym firmy Kawe Hag z herbem Grajewa
Ryc. 6. Herb Grajewa z okresu PRL
Ryc. 7. Wizerunek współczesnego herbu Grajewa