Administracja powiatu szczuczyńskiego w II RP

oprac. Tomasz Dudziński 

Administracja powiatowa ogólna

     W odradzającym się po 123 latach niewoli państwie polskim sprawa uregulowania kwestii administracji terytorialnej była niezwykle ważna, w związku z czym administracja terenowa była tworzona równocześnie z przejmowaniem ziem z rąk zaborców.

     Na mocy orędzia Rady Regencyjnej z 7 października i dekretu z 30 października 1918 roku, ustanowiono powiat jako podstawową jednostkę administracyjną. Urzędem powiatowym kierował początkowo komisarz ludowy, później komisarz powiatowy lub rządowy. Zgodnie z okólnikiem Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z 10 kwietnia 1919 roku przyjęto ostateczną nazwę na tę funkcję – powiatowy komisarz rządowy [i]. Stanowisko komisarza miało podwójny charakter: był on przedstawicielem rządu i jednocześnie organem administracji rządowej pierwszej instancji, z dodatkowymi kompetencjami do koordynacji działań wszystkich służb i urzędów w powiecie, również podległych ministerstwom innym niż MSW.[ii]

     Okazało się jednak, iż podległość komisarzy wraz z urzędami powiatowymi bezpośrednio Ministerstwu Spraw Wewnętrznych prowadziło do zbytniego spowolnienia w rozpatrywaniu spraw oraz zamętu kompetencyjnego i przeciążenia pracą ministrów. Stało się więc koniecznym utworzenie pośredniego szczebla administracji ogólnej. 
     Ustawą z dnia 2 sierpnia 1919 r. o organizacji władz administracyjnych II instancji powołano do życia w Polsce centralnej województwa oraz wojewodów jako organy administracji zespolonej. Następnie, na mocy Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 sierpnia 1919 r. o tymczasowej organizacji powiatowych władz administracyjnych I instancji na obszarze b. zaboru rosyjskiego oraz Rozporządzeń wykonawczych do niego z dnia 13 listopada 1919 r. urzędy powiatowe przekształcono w starostwa i wprowadzono w miejsce komisarza organ starosty oraz określono ich kompetencje. [iii]
     Do zakresu działania starostwa należały wszystkie sprawy administracji państwowej z wyjątkiem spraw przekazanych administracji wojskowej, sądowej, skarbowej, szkolnej, kolejowej, pocztowo-telegraficznej, urzędom ziemskim oraz organom Zarządu Dóbr Państwowych i Stadnin Państwowych. Zgodnie z art. 2 rozporządzenie były to następujące kategorie spraw: 1) w powiatach granicznych czuwanie nad całością granic państwa, 2) sprawy wojskowe (mobilizacyjne, poborowe, świadczeń na rzecz wojska, itp), 3) sprawy ewidencji ludności (sprawy obywatelstwa, przynależności, spisy i księgi ludności, ruch ludności, itp.), 4) sprawy związków i stowarzyszeń, 5) sprawy kosztów leczenia, 6) sprawy bezpieczeństwa publicznego (nadzór na zgromadzeniami, policją, meldunki, paszporty, itp.), 7) nadzór nad prasą i widowiskami, 8) sprawy odnoszące się do posiadania, noszenia i handlu bronią oraz amunicją, 9) sprawy wyznaniowe, 10) sprawy opieki społecznej, 11) sprawy ochrony pracy, 12) sprawy aprowizacyjne, 13) sprawy zdrowotności publicznej, 14) sprawy przemysłowe i handlowe, 15) sprawy ochrony i popierania rolnictwa, itp., 16) sprawy weterynaryjne, 17) sprawy polowania i rybołówstwa, 18) sprawy budownictwa lądowego, wodnego, dróg kołowych, pomiarów i ruchu turystycznego, 19) sprawy z dziedziny sztuki i kultury, 20) wszystkie sprawy administracji państwowej, które nie zostały przekazane innym jej organom lub organom samorządowym, 21) współdziałanie z władzami i organami nie podlegającymi starostwu.
     Starostwo posiadało władzę zwierzchnią w zakresie administracji państwowej nad urzędami gmin oraz miast, mogło zatem wydawać im prawne zalecenia, a także udzielać wskazówek, do których magistraty i urzędy gminy obowiązane były się stosować. 
     Na czele starostwa stał starosta, będący przedstawicielem władzy państwowej w powiecie. Był on mianowany przez ministra spraw wewnętrznych i podlegał dyscyplinarnie wojewodzie. Był odpowiedzialny za wykonanie jego zleceń. W powiecie starosta był zarówno przedstawicielem rządu, jak i szefem administracji ogólnej oraz działów z nią zespolonych. Jako przedstawiciel władzy państwowej, w celu wykonywania swych obowiązków posiadał upoważnienie do wydawania, zatwierdzania i podpisywania zarządzeń, rozporządzeń i orzeczeń obowiązujących w podległym mu powiecie. Do starosty, poza wszelkimi sprawami administracji państwowej, z wyjątkiem spraw przekazanych administracji wojskowej, sądowej, skarbowej, szkolnej, kolejowej i pocztowo-telegraficznej oraz urzędom ziemskim, należała także piecza nad spokojem, ładem i bezpieczeństwem publicznym na terenie powiatu. W związku z tym podporządkowano mu powiatowe organy policji państwowej. Starosta sprawował nadzór nad wypełnianiem przez policję zleconych jej zadań i obowiązków. Swoje zadania wykonywał przy pomocy starostwa oraz innych podległych mu władz i urzędów. Jako naczelnik urzędu był przełożonym wszystkich urzędników i funkcjonariuszy zatrudnionych w starostwie. Nadzorował i kontrolował podległy sobie personel, ale ponosił też odpowiedzialność za jego pracę wobec wyższych instancji. Starosta pełnił także funkcje w organach samorządu powiatowego.
     Proces ujednolicania i porządkowania administracji terytorialnej nasilił się po przewrocie majowym. Jednym z celów było wzmocnienie pozycji administracji rządowej. Zapisy Rozporządzenia Prezydenta RP z 19 stycznia 1928 r. o organizacji i zakresie działania administracji ogólnej mówiły, iż władzą administracji ogólnej w powiecie jest starosta, który działa pod osobistą odpowiedzialnością, samodzielnie i jednoosobowo z wyłączeniem kolegialnego załatwiania spraw zapisanych odpowiednimi przepisami.[iv]

Samorząd powiatowy 

     W 1918 roku na obszarach odradzającej się Polski funkcjonowały różne organy samorządu terytorialnego, pozostałe po państwach zaborczych. Sprawa uregulowania kwestii administracji terytorialnej, a w szczególności polonizacja odziedziczonych instytucji oraz wprowadzenie regulacji prawnych pozwalających na ujednolicenie zastanych rozwiązań stała się niezwykle ważna.
     Koniec 1918, a w zasadzie 1919 rok, to okres organizacji samorządu terytorialnego na podstawie szeregu wydanych wówczas przepisów. Ich generalną tendencją byłą dążenie do decentralizacji administracji, rozbudowy organów samorządowych i zwiększenia ich kompetencji. Pierwsze regulacje prawne dotyczące samorządu powiatowego stanowiły dekrety z 5 grudnia 1918 r. o tymczasowej ordynacji wyborczej do sejmików powiatowych oraz z 4 lutego 1919 r. o tymczasowej ordynacji powiatowej dla obszarów Polski byłego zaboru rosyjskiego.[v]
     Ustalono, iż każdy powiat administracyjny był również jednostką samorządu terytorialnego. Rozróżniono dwa rodzaje powiatów: powiat ziemski, który obejmował gminy wiejskie i miasta niewydzielone oraz powiat miejski (grodzki), który stanowiły miasta wydzielone, liczące ponad 25 tys. mieszkańców.
     Uprawnienia powiatowych związków komunalnych obejmowały zarówno własny, jak i poruczony (tj. zlecony) zakres działalności. Do własnego zakresu działania należał: a) zarząd własnym majątkiem, b) budowa i utrzymanie dróg i innych środków komunikacyjnych, c) ochrona i rozwój rolnictwa, handlu i przemysłu, d) ochrona zdrowia publicznego, zakładanie i utrzymywanie szpitali i urządzeń sanitarnych, e) dobroczynność publiczna, f) popieranie oświaty, g) podnoszenie poziomu obyczajności i kultury społecznej. Do poruczonego zakresu działania należały w szczególności opieka i nadzór nad gospodarką gmin wchodzących w skład powiatu.[vi]
     Organami ziemskiego samorządu powiatowego były: sejmik powiatowy (później rada powiatowa), wydział powiatowy i przewodniczący (komisarz) wydziału powiatowego, względnie jego zastępca.
     Sejmik powiatowy składał się z delegatów miast i gmin powiatu, po dwóch przedstawicieli z każdej gminy, wybieranych na 3 lata. W gminach wiejskich wyboru delegatów do sejmiku dokonywały rady gminne, zaś w gminach miejskich – członkowie rad miejskich i magistratów, na wspólnym posiedzeniu pod przewodnictwem burmistrza. Urząd członka sejmiku był honorowy, choć dopuszczano wypłacanie mu diety i zwrot kosztów podróży. Członek sejmiku nie mógł zajmować żadnej płatnej posady w urzędzie powiatowym, państwowym lub samorządowym, nie mógł też wchodzić w żadne stosunki ekonomiczne z samorządem. Za nieusprawiedliwioną nieobecność na posiedzeniu członek sejmiku podlegał karze pieniężnej, za opuszczenie trzech kolejnych posiedzeń bez usprawiedliwienia tracił mandat. Można było zawiesić członka sejmiku na jedno do trzech posiedzeń ze względu na niewłaściwe zachowanie lub blokowanie obrad. Sejmik powiatowy miał również prawo wykluczyć członka ze swego grona za „czyn hańbiący” większością 2/3 głosów wszystkich członków. Sejmik powiatowy był organem uchwałodawczym i kontrolującym w sprawach należących do zakresu działania powiatowego związku komunalnego. Sejmik zwoływany był przez przewodniczącego przynajmniej raz na kwartał, posiedzenia były jawne, a podejmowane uchwały należało podawać do publicznej wiadomości.
     Organem wykonawczym samorządu był wydział powiatowy. Składał się z przewodniczącego i 6 członków, wybieranych na 3 letnią kadencje zwykłą większością głosów, spośród mieszkańców powiatu, posiadających bierne prawo wyborcze (m.in. cenzus czytania i pisania). Odbywał posiedzenia co najmniej raz na miesiąc. Wydział ten przygotowywał sprawy, mające wejść pod obrady sejmiku oraz podejmował decyzje w sprawach nie wymagających uchwał sejmiku. Sprawował władzę dyscyplinarną wobec burmistrzów, ławników, wójtów i sołtysów. Wykonywał zalecenia władz państwowych i ustawowych. Przysługiwało mu też prawo żądania poddania rewizji każdej uchwały sejmiku o ile uważał ją za niezgodną z prawem, niewykonalną lub szkodliwą dla powiatowego związku komunalnego.
     Właściwy organ wykonawczy powiatowego związku komunalnego stanowił starosta[vii] jako przewodniczący wydziału powiatowego. Fakt ten znacząco wzmacniał pozycję administracji rządowej w organach samorządowych, a tym samym i znaczenie samego starosty. Do jego uprawnień należało wykonywanie wszystkich uchwał sejmiku i wydziału, prowadzenie spraw bieżących, decydowanie samodzielnie w sprawach niecierpiących zwłoki. Starosta zatrudniał urzędników powiatowego związku komunalnego, po wysłuchaniu opinii wydziału powiatowego. Miał prawo wniesienia protestu przeciwko uchwale wydziału (podobnie jak wydział przeciwko uchwale sejmiku).
     Nadzór nad samorządem powiatowym sprawował w I instancji wojewoda przy udziale wydziału wojewódzkiego, w II zaś minister spraw wewnętrznych. Minister miał prawo rozwiązywania sejmików i wydziałów, połączone z możliwością przekazywania ich uprawnień staroście.
     Jednakże starosta, zastępując sejmik i wydział, miał ograniczone kompetencje: nie mógł sprzedawać czy obciążać nieruchomości powiatowego związku komunalnego ani też zaciągać pożyczek. Zatwierdzenia przez ministra spraw wewnętrznych wymagała również część uchwał sejmiku dotycząca: 1) środków komunikacyjnych, 2) wprowadzania i pobierania podatków powiatowych i opłat, dodatków do podatków państwowych i gminnych oraz ustanawiania monopoli handlowych, 3) ustalenia budżetu powiatowego związku komunalnego, 4) zaciągania wysokich pożyczek, 5) kupna i sprzedaży nieruchomości, 6) lokat kapitału. Na uchwały i zarządzenia organów powiatowego związku komunalnego można było wnosić skargi na ręce przewodniczącego (starosty) do Ministra Spraw Wewnętrznych, na decyzje zaś tego ostatniego – do Sądu Najwyższego.
     Odzwierciedleniem regulacji z 1919 r. były też zapisy w tzw. konstytucji marcowej z 1921 r., gdzie w jednym z pierwszych artykułów (art. 3) znalazł się następujący zapis: Rzeczpospolita Polska, opierając swój ustrój na zasadzie szerokiego samorządu terytorialnego, przekaże przedstawicielstwom samorządu właściwy zakres ustawodawstwa, zwłaszcza z dziedziny administracji, kultury i gospodarstwa.[viii]

 Ujednolicenie samorządu w skali całego kraju dokonało się jednak dopiero na drodze ustawy z 23 marca 1933 r. o częściowej zmianie ustroju samorządowego, zwanej popularnie „ustawą scaleniową”.[ix] Ustawa ujednoliciła nazwy oraz ustrój samorządu terytorialnego na terytorium II RP (z wyjątkiem województwa śląskiego).
     W myśl nowej ustawy organem uchwałodawczym i kontrolującym w powiatowych związkach samorządowych była rada powiatowa. członkami rady byli radni i członkowie wydziału powiatowego. Radnych wybierały kolegia wyborcze złożone z radnych i członków zarządów gmin wiejskich i miast niewydzielonych. Kadencja organu uchwałodawczego jak i wykonawczego trwała 5 lat, natomiast zawodowi członkowie zarządów pełnili swoje funkcje przez 10 lat. Podobnie jak wcześniej, do kompetencji rady powiatowej należało m.in.: uchwalanie budżetu, zaciąganie pożyczek, tworzenie przedsiębiorstw i zakładów, a także wybór członków wydziału powiatowego i komisji. Radą powiatową, tak jak i wydziałem powiatowym, kierował starosta. Wydział powiatowy, podobnie jak poprzednio, był organem zarządzającym i wykonawczym, z dominującą rolą starosty. Stałym organem rady powiatowej w zakresie kontroli nad działalnością finansową i gospodarczą organów zarządzających była powoływana komisja rewizyjna. Komisja była organem kolegialnym, jej przewodniczącego i członków wybierała rada spośród siebie lub spoza swego grona.
     Ustawa „scaleniowa”, obok dobrych rozwiązań, jakimi było niewątpliwie ujednolicenie zasad działania samorządu terytorialnego, wprowadzała też uregulowania negatywne, do których należało ograniczenie kompetencji ciał kolegialnych na rzecz organów działających jednoosobowo. Ustawa ograniczała dotychczasową samodzielność samorządu, wprowadzając zasadę domniemania kompetencji organów wykonawczych i ich przewodniczących. Zasada ta oznaczała, że organy uchwałodawcze mogły działać tylko w przypadkach wyraźnie wskazanych przez ustawę. Oznaczało to m.in. wzmocnienie roli starostów. Ustawa rozszerzała również zakres nadzoru nad samorządem terytorialnym na organy administracji ogólnej.
     Cechą charakterystyczną organizacji samorządu terytorialnego w omawianym okresie było współdziałanie organów wykonawczych samorządu powiatowego z organem administracji ogólnej. Warto jednak raz jeszcze podkreślić, iż starosta wyposażony był w bardzo szeroki zakres kompetencji, co istotnie wpływało na znaczenie tego stanowiska.

Słownik starostów szczuczyńskich – 1919-1939 

     W okresie międzywojennym siedziba Starostwa Powiatowego w Grajewie mieściła się w tym samym budynku, co obecnie, a więc na rogu obecnych ulic Strażackiej i ks. Popiełuszki. Starostwo Szczuczyńskie było zaliczane do starostw typu małego o obsadzie, w zależności od okresu, od 9 do 11 urzędników administracji państwowej.[x]
     Według dostępnych materiałów, funkcję starosty w latach 1919–1939, pełnili kolejno: Bronisław Nazimek, Jan Urbański, Marjan Baehr, Erazm Stefanus, Mieczysław Syska, Eugeniusz Olejniczakowski, Stefan Świechowski i Władysław Sardecki.
     Jest to zbyt mała grupa, by można było dokonywać analiz statystycznych. Można ją jednak ogólnie opisać, pomimo trudności, jakie sprawia brak podstawowych danych biograficznych szczególnie w odniesieniu do Jana Urbańskiego.[xi]
     Najdłużej, po sześć lat, urząd starosty pełnił Marian Baehr. Najkrócej zaś Jan Urbański i Mieczysław Syska, gdyż zaledwie po 9 miesięcy. Pozostali funkcję starosty szczuczyńskiego pełnili przez okres ok. 2 lat. Z wyjątkiem Bronisława Nazimka, który przyszedł do Grajewa wprost z szeregów Wojska Polskiego, pozostali już wcześniej pełnili różne funkcje w administracji publicznej, w tym aż 4 już wcześniej pełnili funkcję starosty lub wicestarosty innych powiatów. Prawie wszyscy (z wyjątkiem M.Baehra) po przeniesieniu z Grajewa pozostali w służbie administracyjnej, w tym 4 na funkcjach starosty innych powiatów. Tylko jeden jednak M.Syska zajmował później wyższe stanowisko tj. wicewojewody.
     Żaden nie pochodził z terenu powiatu szczuczyńskiego. Jedynie Marian Baehr urodził się w niedalekim pow. sokólskim i z tej racji znał za pewne lepiej od pozostałych warunki społeczne i ekonomiczne terenu, na którym pracował. Z pozostałych 3 rodziło się na ziemiach Polski centralnej (Łódź, Piotrków Trybunalski, Warszawa), 2 w Galicji i jeden na Kowieńszczyźnie.
     Pod względem wieku najstarszym był Marian Baehr (ur. 1879 r.) i Bronisław Nazimek (ur. 1883 r.). Pozostali urodzili się w latach 1889 – 1898. Ciekawsze jest jednak w jakim czasokresie swego życia piastowali funkcję starosty interesującego nas powiatu szczuczyńskiego. Najstarszymi w chwili obejmowania tego urzędu byli Stefan Świechowski (46 lat) i Marian Baehr (44 lata). Powyżej 40 lat liczył jeszcze tylko Władysław Sardecki (41 lat). Bronisław Nazimek i Eugeniusz Olejniczakowski liczyli po 37 lat, zaś najmłodszym w chwili objęcia urzędu był Mieczysław Syska (33 lata).
     W okresach przejściowych obowiązki starosty wypełniali wicestarostowie, z których znanych jest obecnie dwóch. Byli nimi Jan Maniecki[xii] (w okresie 13 VI 1929 – 18 III 1932) i Edward Rudnicki[xiii] (w okresie 18 III 1932 - 1 IX 1939).
     Na podstawie analizy przebiegu ich służby w administracji można stwierdzić, że starostowie powiatu szczuczyńskiego byli jednym z elementów korpusu urzędniczego, a więc typowymi urzędnikami państwowymi, a do tego ludźmi przysyłanymi „z zewnątrz”, do których zadań należało głównie administrowanie powierzonym im powiatem. Za pewne dlatego, choć pełnili swoje obowiązki sumiennie i najlepiej jak potrafili, ich działalność i sylwetki nie zachowały się głębiej w pamięci mieszkańców powiatu.

 

[i] Na terenie powiatu szczuczyńskiego funkcję tę piastował Leopold Sasinowski, właściciel majątku w Rydzewie, który zasiadał w sejmiku związku powiatowo – komunalnego dla powiatu szczuczyńskiego jeszcze podczas okupacji niemieckiej w 1917 i 1918 r. APE, sygn. 7 - Komisarz Rządu Polskiego na Powiat Szczuczyński; Gazeta powiatowa dla powiatu Szczuczyńskiego wydana przez Cesarsko-Niemiecką władzę powiatową w Szczuczynie, 1917-1918; Gazeta powiatowa Rządu Polskiego na powiat Szczuczyński, 1919 r.

[ii] W. Morawski, Historia administracji w Polsce 1764-1989, Warszawa 2007, s. 332.

[iii] Dz. U. RP, 1919 r., nr 72, poz. 426; nr 90, poz. 488 i 489.

[iv] Dz. U. RP, 1928 r., nr 11, poz. 86; Tekst jednolity rozporządzeni w Dz. U. RP 1936, nr 80, poz. 555.

[v] Dziennik Praw Państwa Polskiego, 1918 r., nr 19, poz. 51; Dz. U. RP, 1919 r., nr 13, poz. 141.

[vi] Dz. U. RP, 1919 r., nr 13, poz. 141.

[vii] Funkcję starosty w miejsce komisarza wprowadziły wspominane już wcześniej Rozporządzenia Rady Ministrów z sierpnia i listopada 1919 r.

[viii] Dz. U. RP, 1921 r., Nr 44, poz. 267.

[ix] Dz. U. RP, 1933 r., nr 35, poz. 294.

[x] Na terenie woj. Białostockiego małymi starostwami były także m.in. Augustów, Kolno, Ostrołęka i Wysokie Mazowieckie, średnimi zaś: Białystok miasto, Łomża, Ostrów Mazowiecka, Sokółka i Suwałki. Z kolei do dużych powiatów zaliczano: Białystok pow., Bielsk Podlaski, Grodno i Wołkowysk.
     W końcu 1930 skład etatowy starostwa w Grajewie przedstawiał się następująco: Erazm Stefanus - starosta, Jan Maniecki – wicestarosta, Jan Ardziński, Antoni Borysiewicz, Jan Dobrzyniewski, Helena Fokówna, Władysław Jankowski, Stefania Kiełczewska, Stefan Lewkiewicz, Franciszek Rogowski, Edward Truszkowski, Włodzimierz Witkowski. Rok później Z kolei w końcu 1936 r. w grajewskim starostwie byli zatrudnieni: Świechowski Stefan - starosta, Rudnicki Edward - wicestarosta, Ardziński Jan, Banaszczyk Ludwik, Dawidowski Stanisław, Dąbrowska Zofia, Jankowski Władysław, Lewkiewicz Stefan, Witkowski Włodzimierz, Słaby Eugeniusz Mieczysław. Zaś w 1938 i 1939 r. pracownikami starostwa byli: Władysław Norbert Sardecki - starosta, Edward Rudnicki - wicestarosta, Ludwik Banaszczyk, Zofia Dąbrowska, Władysław Jankowski, Henryk Jakub Leśniak, Jerzy Renard, Eugeniusz Mieczysław Słaby, Włodzimierz Witkowski.
     AAN, MSW, Dopływ sygn. 801 - Listy kwalifikacyjne urzędników woj. białostockiego; Dopływ sygn. 738/I - Etaty osobowe Urzędów Wojewódzkich i starostw, Liczbowy stan osobowy w starostwach woj. białostockiego z 21 I 1932 r.; Dopływ sygn. 738/VII - Wykazy imienne pracowników Urzędów Wojewódzkich i starostw, Zestawienie z Urz. Woj. w Białymstoku dla Starostwa Powiatowego w Grajewie z 24 XI 1936 r. i 14 XII 1936 r.; APB, UWB, sygn. 21 - Spis urzędników i funkcjonariuszy niższych władz administracji ogólnej województwa białostockiego według stanu z dnia 31 XII 1930 r.;

[xi] Najbardziej przydatne pod względem biograficznym okazały się akta osobowe zachowane w zasobach Centralnego Archiwum Wojskowego w Rembertowie, z kolei informacje o charakterze służbowym oraz doprecyzowujące pewne daty zawierają akta Ministerstwa Spraw Wewnętrznych II RP [dalej MSW] w zasobie Archiwum Akt Nowych [dalej AAN], akta Urzędu Wojewódzkiego w Białymstoku w zasobie Archiwum Państwowego w Białymstoku oraz artykuły z lokalnej prasy.

[xii] Ur. 27.04.1887 r. w m. Płassów na terenie Galicji.

[xiii] Ur. 30.03.1886 r. w Pułtusku.